ATHENA’NIN SEMBOLÜ BAYKUŞ, TÜRK DÜNYASINDAN MI BATIYA TAŞINDI?

Prof. Dr. Mustafa Şahin

TÜRK VE YUNAN FOLKLORUNDA BAYKUŞ

Eski Türkler, baykuşa "ugi" adını vermişlerdir. Bu kuş, bilgeliğin ve fedakârlığın sembolü olmuştur uzun süre.  Eski Türklerin kadına ve anneliğe verdikleri önem malumdur. Başta manas destanı olmak üzere birçok sözlü ve yazılı eserde "baykuş ana" diye bir varlıktan bahsedilir.

BİLGELİĞİN SEMBOLÜ
Cengiz Alyılmaz’ın sözlü ifadesine göre ise baykuş gizemli, kutsal, zengin anlamlarına gelen “bay” kelimesinden türetilmiştir. Gaipten yani tanrıdan haber getiren tanrı kuşu olduğuna inanılır. Tanrıdan gelen mesajları ancak bilgeler anlayabilir. Bundan dolayı da baykuş bilgeliğin sembolüdür.

Baykuşun bilgeliği ile ilgili Azerbaycan ve Kıbrıs Türklerinde yaklaşık benzer anlatılar bulunmaktadır: “Vakti zamanında büyük bir tufan olmuş. Kuşlar toplanıp bu yıkımı konuşurlarken baykuş ‘geçen tufanda da böyle büyük bir yıkım olmuştu’ demiş. Şahin bu söze çok şaşırmış ve ‘baykuş nasıl oluyor da eski tufanı biliyor, demek ki çok yaşlı’ demiş. Daha sonra baykuşa saldırmış, ancak baykuş ani bir hareketle bu öldürücü darbeden kurtulmuş. Baykuş, şahine çok yüksek tepeden saldırmasını söylemiş ve kendisi de bir kayanın üzerine tünemiş. Bunun üzerine şahin yükselmiş ve tam baykuşa vuracağı anda baykuş çekilmiş ve şahin de kayaya çarparak ölmüş. Baykuş şahinin ardından ‘Sen bu akılla fazla bile yaşadın’ demiş". 

Altay Türkçesinde, bay kelimesi zengin, baykuş kelimesi ise kutsal kuş karşılığında kullanılır. Eski Türklerde baykuş uyanıklığın simgesi olarak bilinir. Şamanın en çok suretine girdiği ve ona ayin sırasında en fazla yardımcı olduğuna inanılan hayvanlar arasında yer almıştır. Bununla birlikte şaman giysilerinde ve başlıklarında baykuş pençesi bulunur. Şaman külahının kenarına iki, dokuz veya otuz tane ülberek denilen baykuş tüyü dikilir. Baykuşa saygı duyulmasının nedeni onun haber verme ve yol gösterme özelliğidir.

KÖTÜLÜKLERDEN KORUYOR
Baykuşun kötülüklerden koruduğuna da inanılmaktadır. Kazak, Kırgız ve Özbek Türklerinde baykuşun tırnaklarıyla kanadının, çocukları, kızları, kadınları nazardan ve kötülüklerden koruduğuna yönelik inanç vardır. Ayrıca Kazak Türklerinde, bebeğin nazardan korunması için yüzünün kapalı tutularak şapkasına baykuş tüyü takılması gerektiğine inanılmaktadır. 

Kırgızlar baykuşun çocukların yanı sıra hamile kadınları da koruduğunu düşünmektedirler. Hamile kadın kolay doğursun diye üstüne baykuş koyarlar. Hatta çocuğu olmayan kadınların odasında baykuş bulundururlar. Beşiklere baykuşun tüyünü ve tırnağını asmak yaygın bir gelenektir. Ayrıca Kırgız Türkçesinde “baykuşun yuvasına rastlama” şeklinde büyük zenginlik sahibi olma anlamına gelen bir deyim vardır. 

“BAYKUŞUN TÜREYİŞİ”
Türk kültüründe baykuşun olumsuz bir yansıması söz konusudur. Örneğin Uygur efsanelerinde anlatılan işini çok iyi yapan bir doktorun kibri ve tanrı ile kendisini bir görmesi yüzünden baykuşa dönüşmesi baykuşun insan kökenli bir kuş olarak da algılandığını göstermesi açısından ilginçtir. Yine Türkmen efsanelerinden birinde baykuş, Bayoğlu adında zengin biridir. Bu nedenle baykuş isminin Bayoğlu’ndan türetildiğine de inanılmaktadır. Türkmenistan Türklerinden derlenen “Baykuşun Türeyişi” adlı efsanede ise halkına zulmeden cimri bir beyin baykuşa dönüşmesi söz konusudur. Bir Karakalpak efsanesinde zengin ve itibarlı bir beyin kızı ve oğludur.

Anadolu Türklerinden Aydın veya Konya yöresinde yaşayanlar baykuşun ölümü haber veren, uğursuz bir kuş olduğuna inanılmaktadır. Kısaca baykuşun kibir, şirk, söz verince sözünde durmama gibi toplumsal değerler dışındaki birtakım değerleri de temsil eden bir özelliği vardır. Dolayısıyla baykuş zaman zaman insanın yaptığı hatalar sonucu ceza sembolü olarak da tasavvur edilmiştir. 

Sonuç olarak Anadolu’ya kadar uzanan Türk dünyasında baykuş bir yandan bilgiyi, bilgelik ve tecrübe sahibi olmayı, tanrıdan haber taşımayı temsil ederken diğer yandan ölümün habercisidir.

“ATHENA’NIN BAYKUŞU
Baykuş, MÖ. 6. yüzyılın sonlarından başlayarak Ege Dünyasında karşımıza çıkar. Homeros destanı gibi erken yazılı kaynaklarda Athena ile baykuşun ilişkisi görülememektedir. Homeros’ta Athena birkaç kuşla ilişkilendirilirse de bunların arasında baykuş yoktur. 6. yüzyılın sonlarına doğru baykuş, Athena'nın yakın arkadaşı olmaya başlar ve bazen kalkanına tünemiş şekilde, hatta elinde dururken betimlenebilir. 5. yüzyılın başlarında, tek başına baykuş tanrıçayı sembolize etmektedir. Bu nedenle genellikle "Athena'nın baykuşu" olarak anılır. Ege dünyasında da Türklerde olduğu gibi bilgi, bilgelik ve kavrayışın sembolü olarak kullanılır.

 
Sağ Elinde Baykuş ile Athena

Athena ve baykuşun birlikteliğinin nedeni belirsizdir. David Kinsley ve Martin P. Nilsson gibi bazı mitograflar, bu sembolün kuşlarla ilişkili Minos saray tanrıçasından gelebileceğini öne sürmektedirler. Marija Gimbutas ise Athena'nın kökenlerini Eski Avrupa kuş ve yılan tanrıçasına taşımak ister. Öte yandan Cynthia Berger, baykuşların karanlıkta görme yetenekleri gibi özelliklerinin bilgeliğin sembolü olabileceği ortaya atmıştır.  

Baykuşlar, Atinalılar tarafından her dört yılda bir düzenlenen ve olimpiyatların başlangıcı olan “Panathenaia Oyunlarında” birinciye ödül olarak verilen amforaların üzerinde yaygın olarak yer alır. 

  
Panathenaia Ödül Amphorası Üzerinde Baykuş

Athena’nın baykuşu, MÖ 510'dan sonra Atina sikkelerinde ortak ön yüz betimi bile olmuştur. Hatta Philochorus'a göre, Atina tetradrahmisi antik dünyada glaukes (γλαῦκες, baykuşlar) olarak ünlenmiştir. 
 
NAZARDAN KORUYUCU
Baykuşun batı sanatında MÖ 2. binlerin ortalarındaki Miken dönemine kadar uzanan kadim bir geçmişi vardır. Bir gece kuşu olan baykuş, koruyucu rolünün yanı sıra cenaze töreni için de öneme sahiptir. Kuşun, büyük gözlerinin insanları nazara karşı koruduğuna da inanılmıştır. Belki de paralar üzerinde yer almasının nedeni nazarlık olarak kullanılmasındandır. Baykuşu anıtsal taş eserler arasında da görmek mümkündür.  Uçan baykuş aynı zamanda iyi şansın bir simgesidir.

 
Brygos Ressamı'na ait bir Lekythos Üzerinde Uçan Baykuş, (MÖ 490-480)

Baykuş, Roma mitolojisinde de Athena’nın karşılığı olan Minerva’nın kutsal hayvanı veya favori kuşu olarak varlığını devam ettirir. Örneğin Ovid, Metamorfozlarında tanrıçanın kutsal kuşu olan karganın yerini baykuşa kaptırdığı için şikâyetçidir. Bununla birlikte baykuş Roma inancında bilgeliği nitelemesinden çok ölümün habercisi olarak kabul edilmektedir. Örneğin baykuşlar bir çatıya tüneyip öttüklerinde ölümün habercisi olarak değerlendirilir. Tüylerinden birinin uyuyan birinin yanına yerleştirmenin onu konuşmaya ve sırlarını açığa çıkarmaya teşvik ettiği düşünülür.

TANRI HABERCİSİ
Türk ve Şaman inancında tanrı habercisi, bilgi ve bilgeliğin sembolü olan baykuşun Ege Dünyası’nda ancak MÖ 6. yüzyılın sonlarında görülmeye başlaması ilginçtir. Acaba baykuş, MÖ 8. yüzyıl ile birlikte Karadeniz’in kuzey ve doğu kıyılarında başlayan Yunan kolonizasyonuyla mı Yunan mitolojisine girdi? Diğer bir ifade ile Athena’nın sembolü baykuş Orta Asya Türk Dünyası’ndan mı batıya taşındı? 

Bu konuda Türk folklorunda baykuşun olumlu ve olumsuzluğu temsil etmesi de göz önünde bulundurulabilir. Orta Asya Türkleri bilgelik özelliklerine sahip baykuşu Yunan Mitolojisine kazandırırken, Anadolu Türkleri baykuşun ölümü temsil eden olumsuz yönlerini Roma’nın Minerva’sından almış olmalıdırlar.

Baykuş, günümüz Türkiye’sinde özellikle turizm bölgelerinde çeşitli süs eşyalarında, takılarda sembol olarak kullanılmaktadır. Öte yandan üniversite logoları üzerine yazılan bir makalede, baykuşun Türkiye’de bir üniversitenin logosu olarak kullanıldığı ve hatta söz konusu kullanımın Yunan mitolojisiyle ilintili olduğu ileri sürülmektedir. Bu logoyu yaratanlar gerçekten Yunan mitolojisinden esinlenmiş olsalar bile baykuşu Yunan mitolojisine kazandıranların Türkler olabileceği göz ardı edilmemelidir. 

Kaynaklar:
Akalın, L. Sami, Türk Folklorunda Kuşlar (Ankara 1993).
Aydıner, Muazzez, Aydın’da Halk İnançları, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Aydın 2012).
Çakır, Emine, “Akademik Dünyanın Kentsel İmgelerinden Mitolojik Simgelerine Üniversite Logoları”, Milli Folklor 97, 2013, 53-69.
Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları (İstanbul 2001). 
Dıykanbayeva, Mayramgül, Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi (Ankara 2009).
Eliade, Mircea, Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. (Çev. İsmet Birkan) (Ankara 1999). 
Ergun, Metin, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi II: Metinler (Ankara 1997).
Erol, Şerife Seher, Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İzmir 2012).
Fedakâr Dönmez, Pınar, Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İzmir 2008).
İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar (Ankara 1986).  Kalafat, Yaşar, Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları Hazara, Karakalpak, Karapapah, Dağıstan, Nogay, Balkar/Malkar, Karaçay, Karay ve Kırımçak, Ahıska, Bulgar, Gagauz, Başkurt, Kazak ve Tatar Türkleri (Ankara 2007).
Köse, Serkan, “Türk Kültüründe Baykuş”, Kültür Araştırmaları Dergisi 3, 2019, 288-301.
Öger, Âdem, Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme ve Metinler). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İzmir 2008)
Roux, Jean-Paul, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (İstanbul 2005).
Watson, Michael, “The owls of Athena: some comments on owl-skyphoi and their iconography”, Art Journal 39, 2014.